تيز کردن ابزار ليسه

1390/8/28

نوشته داوود پيشان

آماده نمودن ابزار و نحوه انتخاب، استفاده و کاربرد بهتر از آن از مهمترين عوامل براي ساخت ساز مي‌باشد. ساز وسيله‌اي بسيار دقيق و ظريف است و براي ساخت آن بايد از بهترين ابزار‌ها و در بهترين کيفيت نگه‌داري و کارايي آنها، بهره برد. ليسه، از جمله وسايل بسيار ساده و در عين حال کارا مي‌باشد که براي تيز کردن آن متأسفانه هيچ مقاله‌اي به زبان فارسي در اينترنت موجود نيست، اين مطلب را آقاي داود پيشان براي سايت ما آماده نموده‌اند. مطلب آقاي پيشان با استفاده از تجربه بسيار بالاي آقاي بهرام سروش که متخصص ابزار چوب هستند تدوين شده است.

آقاي پيشان سازنده ساز تار مي‌باشند و يک سال به طور مستمر در کارگاه اينجانب به تجربه‌اندوزي از روش من در ساخت تار پرداخته‌اند و در حال حاضر از جمله سازندگان خوب اين ساز مي‌باشند.

رامين جزايري، آبان هزار و سيصد و نود

با عرض سلام خدمت دوستان عزيز سازنده ساز

در اول اين مقاله از استادم جناب آقاي رامين جزايري بسيار سپاسگزارم که اين جانب را با مقوله ي سازسازي ِ حرفه اي و زيباشناسي ساز و همچنين هنر تيز کردن ابزار آشنا کردند.

اولين باري که کار با ليسه را ديدم در کارگاه استاد سروش بود که به حق يکي از بزرگترين و خبره ترين اساتيد شناخته شده در کار با چوب و تيز کردن ابزار هستند. در موقع کار کردن ايشان با ليسه به اين فکر مي کردم که چقدر کار با اين ابزار راحت است و در همان روز آن ليسه را از استاد خريداري کرده و با خود به کارگاه بردم. ليسه اي بود از جنس فولاد آلماني. به هيجان شروع به کار با ليسه کردم ولي همان موقع بود که متوجه شدم که کار با ليسه مهارت و فوت و فن مخصوص خود را مي طلبد که آن زمان من فاقد اين مهارت بودم. بعدها با کارکردن با ليسه و تيز کردن آن و آموزش نزد اساتيد بزرگوارم متوجه شدم که يک لبه ي برجسته ي ظريف در ليسه بايد ايجاد کرد که با آن بتوان تراشه برداري کرد و کل داستان ليسه همين تراشه ي بسيار ظريف مي باشد. در ضمن اينجانب به عنوان کوچکترين عضو جامعه بزرگ سازسازان چند مطلب در مورد انتخاب و چگونگي تيزکردن ليسه مي آورم که اميدوارم مورد استفاده قرار گيرد.

توضيحاتي در مورد جنس ليسه:

قبل از صحبت کردن در مورد چگونگي تيز کردن لبه هاي ليسه، بايد ويژگيهاي يک ليسه خوب را مورد بررسي قرار دهيم تا بتوانيم با يک فولاد خوب، ليسه اي خوب و قابل استفاده بسازيم.

معمولاً فولادهايي که در بازار به اسم ليسه موجود مي باشد از فولادهاي نرم با شماره هاي « سي،سي و سي، چهل» ساخته ميشوند، که تيز کردن آنها راحت، اما خيلي زود نيز کند مي شوند و ابزار خوبي براي اين کار نيستند و اما ليسه اي که خوب باشد و دوام داشته باشد بايد از فولاد با سختي «سي، پنجاه» ساخته شود. اين نوع ليسه که با فولاد سخت ساخته شده، به زحمت تيز شده ولي در عوض بسيار بادوام و داراي کارايي بيشتري خواهد بود و به قدري تيز ميشود که به راحتي مي توان بدون فشار آوردن زياد به ليسه روي صفحه سه تار را که بسيار ظريف است، به اندازه دلخواه رساند. نکته مهم: بايد توجه داشت که هر چقدر ليسه ضخيم تر باشد براي کارهاي خشن مناسب است و هرچقدر نازک باشد براي کارهاي ظريف استفاده ميشود.

ابزار مناسب براي تيزکردن ليسه:

تنها چيزي که يک ليسه را از يک تکه فلز به ابزاري کارامد تبديل مي کند، برجستگي لبه آن است. که اين برجستگي طي مرحله هايي به وجود مي آيد که در اول آنها سوهان کاري لبه براي صاف کردن برجستگي قبلي و دوم سنگ زني لبه براي تيز کردن لبه ها و سوم ايجاد برجستگي با ابزاري به نام مصقل( از کلمه صيقل) است.

مصقل: ابزاري است که از جنس فولاد سخت ساخته شده و براي تيز کردن ليسه بايد مصقل بدون زائده و صاف استفاده شود تا برجستگي لبه به خوبي انجام شود.( گاهي بعلت اينکه مصقل خوب و مناسب در دست نيست بعضي از افراد حرفه اي با تراش دادن لبه هاي سوهان سه گوش و صيقل دادن سطح آن , از ان به جاي مصقل استفاده مي کنند.

مراحل تيز کردن ليسه:

براي اينکه يک برجستگي يکنواخت و صاف داشته باشيم، بايد لبه ليسه را که يا نو است و يا در اثر استفاده کند شده است را کاملاً تخت کنيم و لبه ليسه را به شکل زاويه دار و مربع شکل درآوريم. براي اين کار از سوهان نرم استفاده مي کنيم به اين صورت که سوهان را بر روي ميز کار ثابت کرده و لبه ليسه را به صورت کاملا عمود بر سوهان بر روي آن چندين بار مي کشيم تا لبه اي صاف و تخت به دست آيد. سپس با سنگ روغن (که به اشتباه سنگ نفت ناميده مي شود) شروع به صاف کردن همه لبه ها مي کنيم تا لبه ليسه صاف و چهار گوش شود و آماده ايجاد برجستگي برّنده شود و به ياد داشته باشيم که بايد، برجستگي هاي قبل، از بين برود تا برجستگي جديد قابليت تراشه برداري با کيفيت خوب را داشته باشد.

ايجاد لبه تيز و برّنده:

براي مهمترين مرحله تيزکاري يعني ايجاد لبه, بايد ليسه را که مراحل قبل را طي کرده و آماده است را بر روي ميز کار قرارداده و يک قطره روغن به سطح لبه ليسه زده و مصقل را با زاويه تقريبي پانزده درجه در طول ليسه و با فشاري يکدست بکشيد.مهمترين نکته اين قسمت مقدار فشار وارده بر لبه ليسه است که خبره گي زيادي مي خواهد. اين فشار معمولا بيشتر از چيزي است که تصور مي شود و قطعا بايد فشاري بيشتر از پانزده کيلو گرم بروي مصقل باشد. من اين کار را فقط به صورت رفت انجام مي دهم، ولي ديده ام که بعضي افراد مصقل را به صورت رفت و برگشت مي کشند که مشکل اين کار در آن است که موقع برگشتن مصقل به اول ليسه، زاويه بهم خورده و تيزکاري با اشکال مواجه مي شود. اين مرحله از مصقل کشيدن براي استاد کارها در يک مرحله به پايان مي رسد، ولي افراد مبتدي کمي بيشتر بايد تمرين کنند تا بتوانند به استادي در اين امر برسند. از مهمترين کارها براي مصقل کشيدن اين است که فشار مصقل بايد به يک اندازه باشد و براي مشخص شدن تيزي به دست آمده در ليسه مي توان از کشيدن انگشت بر ليسه متوجه اين امر شد و برامدگي لبه را حس کرد . مهم: به خاطر داشته باشيد که پس از هر بار تيز کردن ليسه، زاويه تراشه برداري آن نيز عوض شده و بايد با تغيير زاويه ليسه محل برّنده و زاويه درست آن را بيابيد تا ليسه کارآيي بهتري داشته باشد.

نکات مهم در مورد استفاده از ليسه:

معمولاً در بهترين شرايط ليسه در حالت فشار به سمت جلو کارآيي بهتري دارد، اما من در بعضي موارد (به عنوان مثال براي صفحه سه تار) که احتياج به دقت بسيار زيادي دارد و ميزان تراشه اي که بر مي داريم مهم است و بايد ديده شود ,ليسه را به طرف عقب مي کشيم که در اين صورت واکنش چوب را در زير لبه ليسه بهتر احساس مي کنيم. يکي ديگر از کارهاي مهم براي تراشه برداري، بهتر خم کردن ليسه است که در اين صورت ميانه ليسه، تراشه برداري کرده و لبه هاي ليسه داخل چوب جا نمي اندازد و کار يکنواخت مي شود . ترفند بعدي اين است که ليسه را به صورت کج، يعني دست چپ جلو و دست راست عقب باشد بر روي کار مي کشم و اين کار کمک مي کند که خطوط ناهموار برروي کار ايجاد نشود و کار يکدست و صاف شود و در آخر يادآوري اين نکته ضروري مي نمايد که ليسه ابزاري است که براي کارهاي ظريف و تراشه برداري به مقدار کم استفاده مي شود که براي براده برداري خشن اول بايد با رنده دستي کار کرد و سپس با استفاده از ليسه ناهمواري ها را مسطح کرد. مهم: بيشترين مورد مصرف ليسه مي تواند در جاهايي باشد که الياف در هم فرورفته و يا گره اي در چوب وجود دارد که با رنده نمي توان کار کرد، چون رنده اين مناطق را اصطلاحاً قلوه کن مي کند.

داوود پيشان