مقاله اي در مورد لاک الکل

1390/9/30

نوشته اميرمنصور رضايي

اصلي ترين ماده ي لاک الکل نوعي صمغ است که توسط نوعي حشره به نام لــَکباگ (LacBug) ترشح ميشود. البته فقط جنس مؤنث آن اين ماده را ترشح مي کند. زيستگاه اين حشره، درختان جنگل هاي هند و تايلند است.

لاک الکل تکه هاي خشکي هستند که با الکل حل شده و به عنوان لعاب و براق کننده چوب استفاده مي شود. لاک الکل مصارف ديگري هم دارد، مثلاً در صنايع الکتريکي به عنوان عايق رطوبت بر روي سيم ها از آن استفاده مي شود و يا در قديم در گرامافون و در صفحه هاي 78ـ دور نيز از آن استفاده ميشده است.

لاک الکل تا پايان قرن بيستم فقط براي کف ها و ديوار هاي چوبي و همچنين قاب عکس استفاده ميشده است. در قرن نوزدهم روغن و موم جاي خود را به لاک الکل داد و اين روند ادامه داشت تا اينکه حدود سالهاي 30-1920 نيترو سلولوز جايگزين لاک الکل شد.

توليد

لاک الکل از پوست درختاني که لــَکباگ (Lacbug) مؤنث برروي آنها لوله هايي درست مي کند (ياترشح مي کند) تراشيده مي شود. اين تونلها (لوله ها) براي حشره مصارفي دارد که عمده ترين آنها براي پيله است.

اکثر انواع اين حشره توليداتي (يا ترشحاتي) به رنگ قرمز دارند. لــَکباگ (Lacbug) به صورت مداوم شيره ي درختان را مي مکد و لاک توليد مي کند. زماني لاک ها داراي رنگ ميشوند که حشره بر روي درخت کاسام (Kusum) قرار دارد و از شيره ي آن تغذيه مي کند.

لاک خام داراي تراشه هاي چوب است که براي لاک کردن مناسب نيست، بنابر اين آنها را در لوله هايي که شبيه جوراب زنانه است قرار داده و حرارت مي دهند. اين عمل باعث مي شود، لاک الکل تبديل به مايع شده و اضافات آن گرفته شود، و يا به عبارتي ديگر تصفيه شود. اين لاک در اول به صورت ضخيم و چسبنده است و بعد به شکل ورقه هاي نازک و شکننده تبديل مي شود.

لاک الکل به صورت مايع (محلول در الکل) عمر مفيدي حدود يکسال دارد. از اينرو آن را به صورت خشک مي فروشند تا مصرف کننده خود آن را آماده کند. بنابر اين موقع استفاده لاک ِ مايع بايد به تاريخ توليد آن توجه کرد. روش ديگر لاک مايع قابل استفاده به اين صورت است که چند قطره از لاک را روي شيشه مي اندازيم و بايد به سرعت لاک ِ مايع سخت و خشک شود. عمر ذخيره سازي بستگي به درجه حرارت مکان نگهداري دارد.

ضخامت و قدرت لاک الکل که توسط Pound cut اندازه گيري مي شود به مقدار ترکيب لاک خشک و الکل بستگي دارد. مثلاً يک پوند لاک خشک و يک گالن الکل و يا 3 پوند لاک خشک و يک گالن الکل که هرکدام از اين ترکيبات براي موارد مختلفي استفاده مي شود. براي مثال، لاک الکل دقيق براي قسمت هاي حکاکي شده بر روي چوب به عنوان پرکننده و يا از اين ترکيب براي دست ِ اول ِ لاک بر روي چوب استفاده مي شود.

لاک الکل به صورت طبيعي با درخشندگي و براقي بالايي خشک مي شود، البته براي براقي بيشتر، به لاک الکل محلول سيليس آمورف (Amorphous Silica) اضافه مي کنند. لاک به صورت طبيعي حاوي مقدار کمي موم (3 تا 5 درصد بر حسب حجم) است که ناشي از مشکلاتي است که در تصفيه آن بوجود مي آيد. در بعضي از توليدات اين مقدار موم، با نوعي ديگري از تصفيه از لاک گرفته مي شود که اصطلاحاً اين لاک را ديواکسد (Diwaxed) مي نامند. اين لاک بدون موم، در مواردي که درآن لاک را با ماده ديگري مانند رنگ يا لاکزون پوشش داده باشند و فقط نقش پوشش دهنده را داشته باشد، کاربرد دارد. لاک خشک ِ بدون موم به صورت شفاف و درخشنده است، در حالي که لاک مومدار به صورت مات به نظر مي رسد.

رنگ لاک

لاک الکل رنگ هاي متنوعي دارد که از محدوده ي بسيار روشن(Platina) تا قهوه اي تيره (Garnet) امتداد دارد. اين طيف تمام سابه هاي قهوه اي، زرد، نارنجي و قرمز را نيز شامل مي شود. اين رنگ ها متأثر از شيره ي درختاني است که لـَکباگ بر روي آن زندگي و تغذيه مي کند و لاک را توليد مي کند. بنابر اين رنگ شيره ي هر درخت بر روي رنگ لاک تأثير مستقيم خواهد داشت. به لحاض تاريخي رايج ترين لاک، لاک نارنجي است و رنگ هاي ديگر آن، کمتر از نوع نارنجي رنگ آن در بازار يافت مي شود. البته در حال حاضر با اينکه لاک الکل ماده معمولي و در دسترسي است، با اين حال مواد شيميايي مثل پلي اورتان از لحاظ قيمت، شفافيت، مقاومت و سايش در برابر مواد ديگر بهتر از لاک هستند. از اينرو لاک الکل جاي خود را به مواد شيميايي داده است.

خواص

در اوائل قرن بيستم مدالهاي تزئيني در فرانسه با لاک الکل قالب گيري ميشد. مشابه آن نيز براي ثبت گرامافون استفاده ميشد. لاک الکل يک پليمر طبيعي و از نظر شيميايي شبيه پليمرهاي مصنوعي است. در نتيجه مي توان آن را يک محصول طبيعي از جنس پلاستيک دانست. لاک الکل وقتي با خاک چوب ترکيب شود و تحت حرارت و فشار قرار بگيرد به يک مدل قالب گيري بسيار عالي تبديل مي شود که در آن صورت مي توان آن را در شاخه ترموپلاستيک ها دسته بندي کرد. لاک الکل غير از اينکه در الکل حل مي شود در محلول هاي قليايي ديگري مانند آمونياک، بورات سديم، کربنات سديم، هيدروکسيد سديم و همچنين در حلال هاي مختلف آلي قابل حل شدن است، ولي وقتي در الکل حل مي شود بازدهي آن بيشتر شده و براي جلا دادن، پوشش، دوام و سختي بهتر است.

تاريخچه

از اولين موارد استفاده از لاک که به صورت واقعي وجود دارد مربوط به3000 سال پيش است. اما لاک خيلي قبل تر از آن شناخته شده بود. بر اساس «مهاباراتا» تمام کاخ هايي که ساخته ميشده از لاک خشک پوشيده شده بود. (مهاباراتا سروده اي حماسي است که از سده ي پنجم يا ششم قبل از ميلاد به زبان سانسکريت شروده شده است) در مدت زماني که تجارت با هند برقرار بود لاک ماده نادري بوده و فقط به عنوان مواد رنگي و رنگرزي استفاده مي شده است. تاريخ استفاده از لاک الکل در قطعات بزرگ و مبلمان براي اولين بار در ونيز محبوبيت پيدا کرد و سپس در سرتاسر ايتاليا گسترش يافت.

تعدادي منابع از قرن 13 وجود دارد که اينطور توضيح داده اند که صندوقهايي بسيار زيبا و چشمگيري براي جهيزيه درست مي شده که فردي روي آن نقاشي مي کرده و شخص سومي آن را با لاک جلا ميداده است. البته کيفيت جلا دادن با لاک کاملاً مشخص نشده، اما به نظر مي رسد که جلا دادن با صمغ يا بنه (کندر رومي) انجام ميشده است. البته در آن دوره، جلا دادن يا Varnisher خود يک تجارت محسوب مي شده و اين هنر و تجارت کاملاً از هنر نجاري و هنر نقاشي جدا بوده است. اين بدين معني است که جلا دادن را شخصي انجام ميداده که صرفاً حرفه اش همين بوده است. ـ از طرف ديگر لاک در آن دوره از زمان مهر و موم کردن بوده است.

مصارف

در اوايل قرن بيستم از لاک نارنجي (معمولي ترين نوع لاک) براي قاب هاي چوبي، ديوارهاي چوبي و سقف هاي چوبي خانه ها مخصوصاً در آمريکا استفاده مي شده است، همچنين براي جلا دادن اسباب و اثاثيه، ويولن و گيتارهاي خوب، که به «جلا دادن فرانسوي» مشهور بوده کاربرد داشته است. لاک از قرن 19 براي تو.ليد کالاهاي کوچک مانند قاب عکس، لوازم آرايشي، جواهر و حتي دندان مصنوعي مورد استفاده قرار گرفت. اگرچه پيشرفت در پلاستيک استفاده از لاک را منسوخ کرد، ولي در بعضي از کالاها هنوز محبوبيت و استفاده خود را از دست نداده است. مثلاً لاک را به عنوان يک چسب سخت در لاستيک و پوشش دسته براي بعضي از دوچرخه ها استفاده مي کنند. لاک نارنجي همچنين به جاي چسب در بعضي از خودنويس ها استفاده مي شود. همچنين ورقه هاي بريل را با لاک پوشش مي دادند که حالت محافظ داشته است. از آنجا که لاک خواص قليايي دارد، در صنعت داروسازي به عنوان روکش قرص (براي بازشدن در روده) استفاده ميشود. و بسياري از مصارف گوناگون ديگر…

درخشش

در بين سازندگان گيتار اعتقاد بر اين است که بر روي صفحه ي بالايي گيتار بايد لاکي شفاف و نازک زده شود تا صدايي شفاف از آن بيرون آيد. اگرچه اين روش مواد و مصالح بسيار کمي را مي طلبد ولي به شدت وابسته به تمرين، مهارت و تجربه است. براي اين کار لاک، الکل، روغن موتور سبک و پنبه مخصوص لازم است.

تجربيات شخصي در تهيه لاک الکل

براي تهيه لاک الکل از الکل 96 درصد و.يا ترجيحاً 99 درصد (Absolute) استفاده مي کنيم. مقداري الکل در شيشه اي مي ريزيم و دوسوم مقدار الکل را لاک ريخته و در جاي نسبتاً گرم نگهداري مي کنيم. اين لاک بايد حداکثر تا يک ربع ساعت در الکل حل شود ولي اگر بيشتر از اين ادامه پيدا کرد مراحل فاسد شدن لاک خشک شروع شده است. (اين در صورتي است که الکل و شرايط محيط مساعد باشد) فاسد شدن لاک از دير حل شدن در الکل شروع شده و تا دَلَمه شدن لاک در الکل ادامه پيدا مي کند. بنابر اين در انتخاب لاک موقع خريد بايد دقت شود. بعد از حل شدن کامل بايد لاک الکل را تصفيه کرد. بنابر اين لاک را از صافي پارچه اي مي گذرانيم تا اضافات آن گرفته شود. البته صاف کردن لاک براي لاک الکل هاي Dewaxed استفاده نمي شود و آنها از قبل تصفيه شده هستند و تقريباً احتياجي به تصفيه شدن ندارند.

تهيه پنبه لاک

مقداري پنبه را داخل پارچه اي کتاني گذاشته و آن را محکم مي بنديم. بهتر است پارچه چندين لايه باشد. پنبه لاک ممکن است براي قسمت هاي مختلف اندازه هاي متفاوتي استفاده شود.

محيط لاک کردن

فضايي که در آن پردازش لاک زدن انجام مي شود بايد حتماً درجه حرارتي بالاي 20 درجه و رطوبتي زير 30 درصد داشته باشد تا بهترين نتيجه را بدهد. اگر رطوبت زياد باشد و يا اينکه درجه حرارت محيط زير 20 درجه باشد، لاک روي کار خوب نمي نشيند و اصطلاحاً سفيدک مي زند. قبل از لاک زدن بايد ساز (يا هر قطعه ي ديگري را که مي خواهيم لاک کنيم) را به محيط مناسب لاک کردن برد و مدتي آن را در محيط گرم و خشک قرار داد. همچنين محيط لاک بايد بدون جريان هوا و بدون هيچ گرد و غباري باشد.

ـ در اولين مرحله لاک کردن، لاک بايد خيلي رقيق باشد، چون چوب هنگام لاک خوردن در دست ِ اول مقداري پرز مي دهد و اگر لاک استفاده شده غليظ باشد، بر روي پرزها مي نشيند و دانه هاي سختي را به وجود مي آورد و همين عامل باعث مي شود که هنگام سمباده کردن (بعد از خشک شدن کامل) مقداري از آن يا باقي بماند و يا اينکه لِه شود و همين امر باعث مي شود که هرچه قدر در دست هاي بعد خوب لاک بزنيم، لاک آن شفافيت و زيبايي خود را به دست نمي آورد.

بعد از اينکه لاک رقيق دست ِ اول را زديم، ساز را در همان محيط گرم و خشک فرار مي دهيم و 24 ساعت به آن فرصت داده تا کاملاً خشک شود. بعد از 24 ساعت با سمباده ي 400 ساز را به آرامي سمباده کرده تا پرزهاي موجود بر روي آن از بين برود (البته در دوره هاي بعدي لاک کردن از سمباده هاي نرم تر استفاده مي کنيم و حتي در دست ِ آخر از سمباده 1200 کهنه استفاده کنيم). بعد لاک دست ِ دوم را شروع مي کنيم و چندين دست لاک مي زنيم. اين پروسه مي تواند بين 3 تا 5 روز ادامه يابد تا موقعي که سطح لاک کاملاً صاف و شفاف شود.

روش لاک زدن

پنبه را با لاک الکل آغشته مي کنيم و به آرامي روي کار مي کشيم. بايد دقت شود که لاک روي کار چکه (شرّه) نکند. چون لاک خيلي زود سفت مي شود. همچنين بايد خيلي سريع اين کار را انجام داد و اگر چکه يا شرّه اي به وجود آمد سريعاً با پنبه بر طرف شود. عمل لاک زدن را چندين بار بايد انجام داد و دائماً لاک را بر روي لاک آورد، ولي بايد کاملاً دقت کرد که پنبه آغشته با لاک باشد و اگر کمي بي دقتي شود لاک قسمت زيري کَنده مي شود و به اصطلاح «کچل» مي شود. پس بايد هميشه پنبه آغشته با لاک باشد. اگر قسمتي از کار به اصطلاح کچل شد، بايد کار را رها کرد تا خشک شود و در روزهاي بعدي فقط قسمت کچل شده را لاک کرد تا هم سطح و هم رنگ قسمتهاي مجاور شود.

دست ِ آخر (جلا دادن)

براي جلا دادن با لاک 2 روش وجود دارد

اول: پوليش با روغن

وقتي چندين روز لاک الکل بر روي کار زديم و احساس کرديم که به ضخامت مورد علاقه رسيده ايم کار را با سمباده ي نرم ( 1200 به بالا) سمباده کرده و شروع به لاک زدن مي کنيم.

بايد اول چند دست لاک نسبتاً رقيق بزنيم، سپس پنبه خود را که آغشته به لاک الکل است به چندين قطره (3 يا 4 قطره) روغن زيتون سبک ماشين و يا پارافين آغشته کرد و به آرامي و با فشار کم به روي کار کشيد. روغن زياد باعث مي شود که لاک روي کار تثبيت نشده و کار مات شود. در اين مرحله اگر کار کچل شود پر کردن آن قسمت کار بسيار پر زحمتي خواهد بود.

بعد از اين که چند دقيقه با پنبه کار را کاملاً لاک زديم آن را براي 1 يا 2 دقيقه رها کرده و دوباره همين کار را از اول انجام ميدهيم. مدت زمان اين کار 10 دقيقه طول مي کشد و بايد کار را با پنبه، بسيار ماساژ داد و بايد دائماً پنبه روي کار سُر بخورد. بعد از انجام اين عمل ممکن است کار کمي مات شود ولي بعد از مدت زماني کم کم براق خواهد شد.احتمالاً مبتديان با يک مرحله نمي توانند به آن جلاي دلخواه برسانند و بايد بعد از 24 ساعت دوباره عمل جلا دادن را انجام دهند.

روش دوم: استفاده از لاک Dewaxed

اين روش بسيار آسان است. فقط کافي است که در دست آخر، لاک Dewaxed را رقيق کرده و چند بار روي کار بزنيم. همين کار باعث شفافيت کار خواهد شد.