سيم مشتاق

1390

نوشته احمد صدري

سيم مشتاق
Enlarge

سيم مشتاق

بدعتي در کمال

سه تار امروزي علي‌رغم نامي كه از گذشته برايش به يادگار باقي مانده داراي چهار وتر است، كه به چهارگوشي در انتهاي دسته ساز متصل مي گردند. وترهاي سه تار از بالا به پايين بدين ترتيب هستند؛

وتر بم با سيمي به قطر تقريبي35- 25 ميكرون از جنس برنج.

وتر مشتاق(زنگ) با سيمي به قطر تقريبي20 ـ 18 ميكرون از جنس فولاد.

وتر زير با سيمي به قطرتقريبي 20 ـ 18 ميكرون از جنس برنج.

وتر حاد با سيمي به قطر تقريبي 20 ـ 18 ميكرون از جنس فولاد.

چنين به نظرمي‌رسد، اضافه شدن چهارمين وتر به سه تار توسط مشتاق عليشاه را ، براي اولين بار نوازنده برجسته سه تار ابوالحسن صبا بيان نموده باشند. به نظرمي‌رسد ديگر منابعي كه اين مسأله را ذكر كرده اند همگي ازهمان روايت شفاهي صبا نقل قول كرده اند. به احتمال قريب به يقين صبا نيز خود از استادانش _ ميرزا عبدالله ودرويش خان_ اين روايت را شنيده است.براين اساس تا سطح تحقيقات كنوني هيچ سند مكتوبي كه پيش ازاين منبع شفاهي ،در اين موردسخني ذكر كرده باشد وجودندارد ،روح‌الله خالقي نيز در كتاب سرگذشت موسيقي ايران با استفاده از عبارت” مشهور چنان است” به اين مسأله مي پردازد و البته روشن نمي كند كه روايت شفاهي را نيز از چه كسي ياكساني اخذ كرده است.: “مشهور چنان است كه تا قبل از مشتاق عليشاه ساز سه تار داراي سه سيم بوده و سيم چهارم را مشتاق عليشاه كه خود آوازي دلنشين و سه تاررا به كمال مي‌نواخته است به اين ساز اضافه نموده ـ اين سيم را اصطلاحاً در ميان نوازندگان سه تار، سيم مشتاق ناميده مي‌شود.”(خالقي1381 :128). اگر چه در خصوص اضافه شدن وتر چهارم توسط مشتاق عليشاه تاكنون سند دست اول مكتوبي بدست نيامده است ولي با توجه به برخي از منابع مكتوب چون؛ طرائق الحقايق ورساله غرايب مبني بر چيره دستي وخوش پنجه بودن وي در نوازندگي و خوش لحن بودن در خوانندگي كه صاحبان فن به استاديش اذعان داشته اند ،چندان بعيد نمي نمايد كه اين ابداع توسط وي صورت گرفته باشد، و يا ممكن است كسي كه اين سيم را به سه تار اضافه كرده به ياد و احترام وي اين سيم را به نام او نامگذاري كرده باشد.

به هر روي چه اين كه وتر فوق الذكر توسط مشتاق اضافه شده باشد را بپذيريم يا نپذيريم آنچه مهم است اين است كه؛ اين تغيير تا چه اندازه با ساختمان ساز ونيز موسيقي مورد نظر هماهنگ بوده است. پذيرش همگاني اين تغيير _علي رغم ناهماهنگي با نام سه تار_ تا حد زيادي اين مسأله را پيشاپيش روشن مي كند . اما موضوع را از زاويه اي ديگر نيز مي‌توان بررسي كرد.

از اصول بنيادي نوازندگي سازهاي زهي ـ مضرابي موسيقي ايراني، آن است كه هيچ گاه نغمه‌اي (نتي) به صورت تنها اجرا نمي‌شود بلكه هميشه با يك صداي واخوان پشتيباني مي‌شود «واخوان عبارت است از اجراي مداوم يك يا چند صدا در طول اجراي قطعه»(مسعوديه1383: 129) چنانچه در نوازندگي تمام سازهاي زهي ـ مضرابي( انواع تنبورو دوتار) در موسيقي معاصراقوام مختلف ايران، خراسان(شمال، شرق)، گلستان(تركمن و علي آباد كتول)، مازندران، كرمانشاه، آذربايجان(شرقي ،غربي) مشاهده مي شود آن است؛ كه همواره يكي از سيمها وظيفه اجراي ملودي و سيم ديگركه معمولاً به فاصلة چهارم يا پنجم نسبت به سيم اول كوك شده نقش واخوان را به عهده دارد.

در نوازندگي سه تارمعاصر به شيوه قدما نيز مضراب به گونه‌اي نواخته مي‌شود كه همواره هنگامي كه سيمي به ارتعاش در مي‌آيد سيم بالاي آن به عنوان واخوان به ارتعاش در مي‌آيد.”با اضافه شدن سيم مشتاق در حقيقت سيم هاي سه‌تار متشكل از سه “دو تار” گرديد. سيم حاد و زير، سيم زير و مشتاق ، سيم مشتاق و بم كه در اجراي نغمه بر روي يك سيم، سيم ديگر به عنوان واخوان عمل مي‌نمايد”(توكلي 1380: 82)

نكته قابل توجه انتخاب محل قراردادن وتر چهارم(سيم مشتاق) است، برخلاف سيم‌هاي اول و دوم كه سيم واخوان در بالاي ديگري قرار دارد ،سيم واخوان بم در پايين آن قرار گرفته است تا ضمن ايجاد امكان جديدي براي سيم زرد، سيم بم نيز داراي واخوان گردد(در حقيقت سيم مشتاق همزمان با دو سيم به عنوان واخوان عمل مي‌نمايد). در اين حالت در هنگام استفاده از سيم بم كه در موسيقي دستگاهي گاه به منظورهاي ملوديك نيز مورد استفاده قرار مي گيرد واخواني براي نغمات وجود دارد، چرا كه طبق سنت نوازندگي سيم هاي مشتاق وبم در اين مواقع به صورت جفت مورد استفاده قرار مي گيرند از اين روي واخوان نغمات سيم بم هميشه ثابت نبوده ومتناسب با هر پرده تغيير مي كند ،اين مسأله همچنين در هنگام اجراي ملودي برروي اين سيم به منظور صدا دهي بهتر سيم بم و نيز امكان استفاده از كوك هاي متنوع به منظور ايجاد فضاهاي صوتي جديد در نواختن دستگاه ها را فراهم آورده است.

بر اساس منابع مكتوب چنين به نظر مي رسد؛ براي اولين بار مهدي قلي هدايت در كتاب مجمع الادوار از كوك هاي مختلف وتر هاي سه تار براي نواختن موسيقي رديف – دستگاهي نام برده است .او از نوزده كوك مختلف به عنوان فروعات شش كوك اصلي ياد كرده است (شش كوك اصلي عبار تند از : چهار گاه ، سه گاه ،شور، نوا ،همايون، راست پنجگاه)

وي براي نواختن دستگاه ماهور از چهار كوك مختلف نام مي برد ؛

به تر تيب: سيم بم ، سيم مشتاق ، سيم سل ، سيم دو

كوك چهار گاه :دو ،دو سل، دو

كوك ترك چپ كوك : فا ، سي بمل ،سل ،دو

كوك ماهور چپ كوك : سي بمل، سي بمل، فا ،دو

كوك شور: فا ،دو ،سل، دو **(پور عيسي ،1390 ،49)

اين بدعت (اضافه نمودن چهارمين وتربه سه تار ) گر چه در ظاهر به نظر امري بسيار ساده مي آيد ، اما مشاهده مي كنيم تاچه حدّ اين نوآوري با موسيقي هماهنگي داشته و قابليت صدا دهي ساز سه تار را گسترش و امكانات جديدي را در اختيار نوازنده به منظور بيان ايده هاي موسيقيايي قرار داده است.

پي نوشت:

* براي اطلاع بيشتر درخصوص شرح احوال مشتاق عليشاه به منابع مكتوب دست اول زير مراجعه كنيد ؛

طرايق الحقايق، معصوم عليشاه شيرازي، سنايي، تهران، بدون تاريخ

غرايب، ميرزا محمدحسين” رونق عليشاه كرماني ، خانقاه نعمت اللهي، تهران،1352

ديوان مشتاقيه، ميرزا محمد تقي”مظفرعليشاه”، خانقاه نعمت اللهي، تهران،1347

**براي اطلاع بيشتراز تنوع شيوه هاي كوك قديم وجديد تار وسه تار به متن بروشور آلبوم: شيوه هاي نوين كوك سه تار اثر استاداحمد عبادي، انتشارات سروش مراجعه كنيد.

كتاب نامه:

توكلي، فرشاد، فصلنامه ماهور، مؤسسه فرهنگي ـ هنري ماهور، تهران،ش 14، 1380 .

خالقي، روح الله، سرگذشت موسيقي ايران، ويرايش 2، مؤسسه فرهنگي ـ هنري ماهور، تهران، 1381.

مسعوديه، محمدتقي، مباني اتنوموزيكولوژي، سروش، تهران، چاپ دوم ،1383.

پورعيسي،سمن، ماهور به قلم مخبرالسلطنه، فرهنگستان هنر، تهران ، 1390.